''Praviteljstvo suda crnogorskog i brdskog'' / Zakonik opsti crnogorski i brdski

''Praviteljstvo suda crnogorskog i brdskog'' je '''institucija sudske vlasti''', takođe s izvjesnim izvršnim ovlašćenjima, oformljeno 1798. Tada je i usvojeno prvih 16 članaka Zakonika opščeg crnogorskog i brdskog, a 1803. još 17 članaka.

U članku 20 ''Zakonika'' piše (''originalni cit.''): ''"Ni jedan narod ne može biti čestit i srećan u kojem zakonitog suda i praviteljstva nema".''

''Praviteljstvo'' je, pored mitropolita i guvernadura (kao predsjednika ove institucije sudske vlasti), prvi stalni organ vlasti u novijoj povijesti crnogorske države.

O Praviteljstvu
''Praviteljstvo'' je izabrano na Crnogorskom zboru 1798. a dopunjeno novim članovima 1803. godine.
Zadatak mu je bio miriti posvađana crnogorska plemena i bratstva ("''umir krvnih osveta''"). ''Praviteljstvo'' je radilo na Cetinju. Njeni članovi nisu dobijali nikakvih finansijskih naknada a svoj su rad smatrali kulukom, pa se i ovaj prvotni crnogorski sud ponegdje u istorijskoj literaturi pominje i kao ''Kuluk''. Formalno-pravno gledano, zadatak "Praviteljstva" koje je '''institucija sudske vlasti''', nije bila išta drugo, i išta više, do sprovođenje u život pricipa na kome je sam mitropolit Petar I uporno insistirao, ''tražeći da se popovi (“crne kape”) u svjetovne stvari (“mirska đela”) ne miješaju.''(Petar I Petrović: Poslanice, Cetinje 1993, str.244);

Za potrebe je ''Praviteljstva'' mitropolit Petar I. Petrović Njegoš (''Sveti Petar Cetinjski'') sazidao pokraj Cetinjskoga manastira jednospratnu zgradu u kojoj su '''sudije''' vijećale, a zgrada je prozvana ''Sionica''.
Kasnije je pri ''Praviteljstvu'' oformljena ''Narodna kancelarija'' koja je vodila njene administrtivne poslove.

U svojevrsnom uvodu 'Nacrta „načela“ o organizaciji vlasti u zemlji, koji je nakon zasijedanja skupštine od 19. maja 1798. godine, preko arhimandrita ''Stevana Vučetića'', poslat ruskom caru, piše (na izvornom crnogorskom jeziku]:
*''„Mi, mitropolit, gubernator, serdari i vojvode, opunomoćeni od svega crnogorskoga i brdskoga naroda, imamo smjelost preklonivši koljena, podnijeti ovu najponizniju molbu, koja sadrži načela, na osnovu kojih bi naš narod postao sretan. Stavivši sve naše ustanove na raspoloženje Vašem Imperatorskom Veličanstvu mi želimo da naša sreća dođe do cara ruskoga i jedino preko cara ruskoga. Mi i naši nasljednici odričemo se od danas na uvijek od drugih namjera, protivnih ovome, i ko bi ovo narušio biće izdajnik otečestva i biće proklet. Sva naša nada i potpora u rukama je Vašeg Veličanstva, od koga mi ponizno tražimo pomoć ne samo u ustanovljenju Praviteljstva crnogorskog i određivanju izvjesne sume na izdržavanje, nego i to, da se ovome Praviteljstvu dade izvršna vlast“.''

U tom dokumentu se, inače, predviđa:
*''da narodna skupština ima vrhovnu vlast, koja se sastoji u izdavanju novih zakona, u biranju stalnih glavara narodnih kao što su mitropolit, guvernadur, serdari i vojvode, koji se ipak moraju pokoravati Praviteljstvu i biće u toj vlasti od njega zavisni, a prema dužnosti, koju svaki od njih ima;''
*''da narod prima gramate od Imperatora u prisustvu Praviteljstva, a preko mitropolita i gubernatora;
*''da Praviteljstvo ima vrhovnu vlast nad krivičnim i građanskim sudom i predlaže sudije na osnovu postojećih zakona i koji se predlažu na potvrđenje Imperatoru;''
*''da Praviteljstvo, „u saglasnosti sa pokroviteljem zaključuje mir, isto tako popunjuje svoje privremene članove, koji moraju biti iz reda glavara“;''
*''da je Crna Gora pod pokroviteljstvom Imperatora ruskog i da svaki i svi imaju dužno poštovanje zakona, a da bi se utvrdila narodna vlast i Praviteljstvo, najponiznije moli Visokog pokrovitelja da pošalje na izvjesno vrijeme u Crnu Goru svoju vojsku, koja bi u slučaju potrebe i nepredviđene nesreće mogla dati mogućnost opstanka narodu i Praviteljstvu protiv svih onih, koji bi pokušavali da naruše zakone i mir narodni''.

Sastav Praviteljstva (spisak sudija)

Dva najuticajnija člana ''Praviteljstva''su bili vladika Petar I i guvernadur, dok je guvernadur bio predsjednik (na izvornom crnog. jeziku "predsjedatel", a ostali su članovi bili iz najviših slojeva crnogorskog društva, uopšteno nazivani glavari - crnogorski serdari, vojvode, plemenski knezovi, protopopovii, itd., dok je prvopotpisani uvijek bio guvernadur kao predsjednik.

Najuticajniji predstavnici nahija i crnogorskih plemena su i članovi ''Praviteljstva''.
U početku svoga rada ''Praviteljstvo suda crnogorskog i brdskog'' brojalo je 50 članova nazvanih ''činonačelnikov''.
Na bazi spiska članova ''Praviteljstva'' iz 1789., 1799. i 1803., autor Dušan Vuksan je objavio 1951. njegov sastav:

Mihailo Bošković, iz Bjelopavlića,
Bogdan Vukotić s Čeva, vojvoda Mićo Dragov Vukotić s Čeva,
Živalj Marković,
Filip Buturović,
vojvoda Mina Radović iz Donje Morače,
vojvoda Vuksan Milić iz Bjelica,
knez Medo Pejović,
knez Ivo Petrov iz Ćeklića,
pop Nikola Matanović,
knez Vuko Bogdanović iz Njeguša,
Đuro Proroković iz Zalaza,
Pero Markov iz Dugoga Dola,
pop Nikola Martinović sa Cetinja,
protopop Marko Martinović,
Marko Savović iz Bjelica,
vojvoda Nikola Martinović,
Prele Gavrilov iz Cetinja,
pop Jovan Humac iz Donjega Polja,
serdar Nikola Đurašković,
protopop Ivan Pejović,
vojvoda Savić Đurašković,
knez Prele Ražnatović,
knez Stefan Kaluđerović,
pop Jovo Drecun,
Pero Prlja,
Nikola Jankov Đuranović,
Miloš Pejanović,
vojvoda Stanko Uskoković,
pop Vukota Čelebić,
Đukan Peranov iz Građana,
Krceta Vasiljev iz Zagarača,
vojvoda Petar Vujović,
pop Ivan Popović iz Građana,
pop Petar Kažija,
Ilija Kažija,
Pero Vučetin,
Nikola Perović iz Cuca,
Golub Vujadinović,
Điko Milov Martinović,
Vukale Gavrilov,
knez Mrđen Jovanović iz Komana Ivan Petrović,
Vuko Guvernadurović Radonjić (koji se upravo vratio sa školovanja iz Šklova, kao građanski obrazovan oficir i "kavalijer Sv. Ane i Sv. Georgija),
zatim Belo Kasomović,
Andrija Stankov iz Ćeklića,
Spiridon Marković,
Veliša Milošević...

Dobavljeno iz literature:

*Đoko D. Pejović: Op. Cit., str.85
*Đoko D. Pejović: Op. cit., str.76
*Đoko D. Pejović: Op. cit., str.79
*Crnogorski zakonici 1796-1916, knj. 1, str. 40
*Dr Radovan Radonjić: Političke i pravne teorije, Podgorica 2002, str.42
*Evgenije Spektorski; Istorija socijalne filozofije, Beograd-Podgorica 1997,str.99
*D.C. Rowar; The Ombudsman, Citizens Defender, London 1968, str. XXIV
*Petar I Petrović: Poslanice, Cetinje 1993, str.244
*Dr Radovan Radonjić: Guvernadursko-mitropolitska kontroverza u crnogorskoj istoriografiji, 2009. Podgorica,Pobjeda i DANU
*Dušan D. Vuksan, ''Petar I Petrović Njegoš i njegovo doba'', [[Cetinje]] [[1951.]]

Kritika:Praviteljstvo suda crnogorskog i brdskog
Riječ je o tome da sama crnogorska istoriografija, kao prvi ozbljniji razgovor o organizaciji vlasti u Crnoj Gori, u kome je učestvovao jedan mitropolit, i kojim je bilo predviđeno učešće mitropolita u političkoj vlasti, pominje onaj od 19. maja 1798. godine, povodom namjere da se ustanovi Praviteljstvo crnogorsko pod pokroviteljstvom ruskog cara, čiji bi (ko)predsjednici, kao “nerazdvojni drugovi”, ranopravno bili guvernadur i mitropolit.
Nakon toga, opet prema kazivanju crnogorske istoriografije, ideja o mitropolitovom sudjelovanju u vlasti javlja se u “Planu o državnim reformama”, iz 1805. godine, koji se koncipira pod rukovodstvom Stefana Andrejeviča Sankovskog. No, ni u tom “planu”, kao ni u onom iz 1798. godine, nije bilo predviđeno da i mitropolit bude “vrhovni zemljaski vladar”, već samo jedan od dvojice (ko)predsednika narodne skupćine (drugi je guvernadur). Štoviše,u pitanju je bio koncept podijeljene vlasti. Prema tom konceptu zakonodavna vlast pripada Općem zboru,u kome “svaka knežina” ima svog delegata. Zbor imenuje Praviteljstvo, koje ima dva senata – Senat starijih i Senat mlađih – čiji su članovi birani iz reda serdara, vojvoda, kneževa i narodnih glavara. Praviteljstvom upravljaju dva (ko)predsjednika, mitropolit i guvernadur, koji su “nepromjenjivi starješine naroda i Praviteljstva”(Crnogorski zakonici 1796-1916, knj. 1, str. 40). Opšti zbor svih senatora oba senata, na čelu sa dvojicom (ko)predsjednika, predstavlja Vladu, “što je tada zakonom izvršna vlast”(Isto, str.47). U nadležnosti Senata starijih nalaze se sva pitanja unutrašnje i spoljne politike zemlje, kao i Gvardija “koju za izvršavanje njegovih zadataka raspoređuje i po svim nahijama”, dok Senat mlađih “vrši ulogu suda u svim opštecivilnim, tj. građanskim i krivičnim predmetima”. Oba senata svoje odluke podnose na ptvrdu Praviteljstvu, pri čemu sve odluke koje se donose u nekom senatu moraju imati tročetvrtinsku većinu (dobijenu obaveznim tajnim glasanjem, ubacivanjem kuglica u glasačku kutiju), a sva pitanja “koja se razmatraju u Praviteljstvu moraju biti riješena većinom glasova”. Osim dvojice (ko)predsjednika, Praviteljstvo bira i arhisenatora, čiji je zadatak “da uvijek bude do predsjednika i da sa njima zajedno učestvuje u radu”, te “da vodi računa i o tome da koji od predsjednika ne prigrabi vlast koja im ne pripada po zakonu”. Mada krajnje složena, a ponegdje i protivurječna – jer predstavlja kombinaciju Polibijeve ideje mješovite vlade(Polibijeva “formula” mješovite vlade bila je: konzuli+senat+komicije(narodne skupštine), pri čemu su konzuli kontrolisali senat, senat konzule, senat komicije i komicije senat (Radovan Radonjić: Političke i pravne teorije, Podgorica 2002, str.42),srednjevjekovne dualističke “simfonije”(tako je u Vizantiji nazivan pokušaj sinhronizacije državne i crkvene vlasti(Evgenije Spektorski; Istorija socijalne filozofije, Beograd-Podgorica 1997,str.99), Monteskjeovog koncepta trodjelne podjele vlasti (iako ovu ne usvaja sasvim, jer sudska vlast nije odvojena od upravne) i Lokovog principa većinskog odlučivanja – ovako zamišljena podjela vlasti išla je ispred vremena u kome se na prostoru gdje je nastala, mogla primijeniti. Ona ne samo što je bila utemeljena na principu da je vlast određena zakonom i podređena zakonu, odnosno na obavezi onih koji vlast vrše da odgovaraju jedni drugima i narodu, nego je ustanovljenjem kontrole nad dvojicom “nepromjenjivih” (ko)predsjednika Praviteljstva od strane arhisenatora bila među prvima, ako ne i prva u svijetu koja je promovisala ideju ombudsmana(Između /do sada najpreciznije/ definicije ombudsmana, kao “nezavisnog i nepristrassnog funkcionera zakonodavnog tijela čije se ostojanje obično predviđa ustavom i koji vrši nadzor nad upravom”. D.C. Rowar; The Ombudsman, Citizens Defender, London 1968, str. XXIV, i odrednice kojom je preciziran zadatak arhisenatora u projektovanom crnogorskom Praviteljstvu, gotovo da i nema bitnije razlike).
Nema naznaka da je pristanak mitropolita na ovakav koncept organizacije vlasti i sopstvenu poziciju u sistemu koji bi se njegovim ostvarenjem uspostavio, predstavljala emanat njegove iznenadne katarze, pogotovo ne one koja bi značila definitivno napuštanje autoritarne košuljice kojom je bio zaogrnut. Nema potvrde ni o tome da je u pitanju bila njegova spremnost da se odrekne lične vlasti radi uospostavljanja neke nove, bolje i bliže duhu i nalozhima vremena i zadacima pred kojima se zemlja nalazila. Prije će biti da se radilo o priznanju da faktičku političku vlast nikad nije imao, te da ju je tek na ovaj način mogao steći, i to u obimu koji je predviđala svakako ne malu, ali strogo kotrolisanu funkciju koja mu je bila namijenjena.
Drugi način na koji crnogorska istoriografija, izravno i bez dvojbe, dovodi u pitanje ili negira sopstvenu tezu o guvernadurstvu kao opozicionoj struji jeste taj da pruža više podataka o tome da guvernaduri zajedno sa mitropolitima učestvuju u radu na pripremi svih crnogorskih zakona usvojenih u doba postojanja guvernadurstva u Crnoj Gori, ali ni jedan jedini u kome bi se vidjelo da su potpisnici tih zakona bili mitorpoliti, a ne guvernaduri. Jedini zakoni koje guvernaduri nijesu potpisali bili su oni „ neki propisi“, tj. „nacionalni zakoni“ („Leggi nazionali“), koji su, „kako se u jednom onovremenom izvoru ističe“, doneseni lipnja 1797. Pa ni tada se nije radilo o nekom uobičajenom ili vanrednom odsustvu guvernadura iz legislativnog procesa, ili o njihovoj eventualnoj opstrukciji tog konkretnog poduhvata, već o prostoj činjenici da „propisa“ o kojima je riječ – nije bilo. Niti autor koji o tim zakonodavnim aktima piše, daje druge inforamcije osim navedenih, niti crnogorska istoriografija pruža podatke da je između Stege, usvojene 1796. i Zakonika opšteg crnogorskog i brdskog, usvojenog 1798. u Crnoj Gori donesen još neki zakon. Osim toga, guvernaduri Radonjići su prvopotpisani na svim važnijim crnogorskim državnim aktima i političkim odlukama svog doba – Konvenciji austrijskoj Vladi /1779), Odluci o izboru zemljaske vlasti od 50 „činonačelnika“ (1803), znamenitim crnogorskim pismima grofu Iveliću, ruskom caru i ruskom Svetom sinodu (1804). Zajedno s mitropolitom (ne kao drugi,nego ravnopravno), guvernadur Vuko Radonjić potpisnik je Projekta o reorganizaciji centralni organa vlasti (1805), u čijoj izradi neposredno učestvuje, Pravila o unutrašnjoj organizaciji praviteljstva (1805), Ugovora o ujedinjenju Crne Gore i Boke (1813) i drugih važnih dokumenata.
I poređenju sa ovim činjenicama, priča o guvernadurskom opozicionatstvu djeluje ne samo neuvjerljivo nego i čudno. Biti to što su u naznačenim situacijama bili guvernaduri Radonjići, i raditi to što su oni tada radili, ne samo što nije opozicionarstvo, već je nešto što pripada samo onima koji su najviša vlast, ili barem neko sa najvećim političkim ovlašćenjima u zemlji.
Treći način na koji crnogorska istoriografija, izravno i bez dvojbe, dovodi u pitanje ili negira sopstvenu tezu o guvernadurstvu kao opozicionoj struji jeste taj da ne pruža ni jedan jedini dokaz o tome:
-da je u Crnoj Gori XVIII vijeka,prije nego je počelo formiranje sudova, bilo ma kakve natplemenske vlasti;
-da je bilo koji mitropolit bio član nekog od tih, ili drugih, kasnije formiranih organa centralene vlasti;
-da je postojao ijedan nadplemenski sud kome guvernadur nije bio predsjednik,Kurzivni tekst uključujući i onaj koji je formiran u vrijeme mitropolita Vasilija, iako je to mitropolit, po jednoj istoriografskoj verziji, bio drugačije zamislio, planirajući da okupi „dvanaest glavara od Crne Gore, dvanaest od Primorja i dvanaest kaluđerah koji će činiti sud u Crnoj Gori i u Primorje, a on da im bude princip ašolutni doklem dođe gospodar iz Moškovije koji će suditi“;
-da je mitropolit Petar I, čak i nakon 1797.godine, kada su mu starješine triju nahija dale „punu vlast“, potpisao bez guvernadura ijedan međunarodni ugovor, ili drugi važni akt;
-da je guvernadur u bilo kom trenutku do 1818. godine bio bez „narodno pečata“, koji mu je i tada, nakon kraćeg oduzimanja, vraćen;
-da su crnogorski mitropoliti UOPĆE IMALI STATUS OFICIJELNOG POLITIČKOG SUBJEKTA (koji se stiče legitimnom funkcijom u sistemu javne vlasti).
I ne samo to. Prema podacima koje nude neki od posmatranih relevantnih istoriografskih tekstova, guvernadur se nalazio na čelu „jedine izvjesne organizacije“ centralne (nadplemenske, javne, svjetovne) vlasti u Crnoj Gori sve do trenutka ukidanja institucije guvernadurstva u novembru 1830. godine.
U čemu se sastoji jednostranog i pristranog pisanja [uredi]

U dokumentu se kaže još i to: „Predsjednici praviteljstva su mitropolit i gubernator crnogorski i brdski. Iako vlast ovih načalnika ne može da bude potpuno samostalna, oni su po svojim funkcijama dužni da budu nerazdvojni drugovi“.
Kod takovg „stanja stvari“ ocjena Đoka Pejovića da je „osnivanje Praviteljstva suda, vrhovnog organa vlasti Crne Gore i Brda, i donošenje Zakonka Petra I (1798. i 1803. godine) prema svemu predstavljalo prekretnicu u odnosima između osnivača države, Petra I i guvernadura i njegove politike uopšte, u stvari prelom u stavu guvernadura i njegovih pristalica prema osnivanju organa javne vlasti“(Op.cit.,str.76), ne djeluje dovoljno uvjerljivo. Možda je stvarno sve bilo kako Pejović kaže, ali da bi se u to povjerovalo trebalo bi objasniti, logički i teorijski:
-najprije, zašto u zapisima istoričara, pa čak ni kod Đ. Pejovića samog, nema naznaka o karakteru i količini guvernadurovih neslaganja s „rješenjima“ predviđenim u Nacrtu „načela“ o uređenju vlasti u zemlji, osobito onim koja se temelje na ideji neke vrste podijeljene vlasti između guvernadura i mitropolita, koja će biti prisutna i u projektu što će ga, nekoliko godina kasnije, ponuditi ruski izaslanik Sankovski;
-zatim, zašto se Zakonik o kome je riječ, i koji se smatra prekretnicom u odnosima između mitropolita Petra i i guvernadura Jovana Radonjića (inače poznat kao Zakonik obšči crnogorski i brdski) naziva „Zakonik Petra I“, a ne recimo „Zakonik guvernadura Jovana Radonjića“, ako se ne zna sasvim tačno ko ga je napisao, ali se sasvim točno zna da ga je prvi potpisao guvernadur Jovan Radonjić;
-dalje, koje sve argumente, odnosno dokaze sadrži ono „prema svemu“, a pri tom se ne navodi ništa, pa ni to u čemu se zapravo ogleda „prelom u stavu“ guvernadura i njegovih pristalica prema osnivanju organa javne vlasti (što je inače posbno interesantno s obzirom na to da guvernadur sa svojim potpisom stoji iza krucijalnog zakona, a da se guvernadurov sin ( budući guvernadur Vukolaj Radonjić -F.R.) nalazi među članovima Praviteljstva suda, te da moguće guvernadurovo nezadovoljstvo nekom ličnom pozicijom u novoj konstelaciji ne mora automatski da znači i njegovo protivljenje uspostavljanju organa vlasti, nego može da znači protivljenje mitropolitovoj konkretnoj „kadrovskoj“ ili nekoj drugoj politici);
-najzad, znači li da Crne Gore kao države nije bilo prije osnivanja Praviteljstva suda i donošenja Zakonika obščeg crnogorskog i brdskog (koje se pripisuje Petru I, pa se on po tom osnovu proglašava „osnivačem države“), te znači li, sljedstveno tome, da je država Crna Gora nestala smrću Petra I, budući da Nacrt „načela“ nije realizovan, a da ga ni Praviteljstvo ni Zakonik nijesu nadživjeli, što uostalom i sam Pejović priznaje kad navodi dio mitropolitovog testamenta u kome se Crnogorcima preporučuje da u zemlji očuvaju mir do Đurđeva. dne 1831, „u nadi da će do tada predstavnici Rusije, donijeti pomoć i u ponečemu zrelijim društveno-ekonomskim uslovima stvoriti i razviti organe vlasti do kojih mu je bilo najviše stalo“(Đoko D. Pejović:Op. cit., str.79).
Slično je i sa dokumentima nastalim u vrijeme kada je funkciju guvernadura obavljao Vuko Radonjić, kakav je, na primjer, Plan o državnim reformama, iz 1805. godine.