Blago Arhiva Narodne banke Srbije (Ovde se nalazi i građa o oduzimanju imovine porodice Karađorđević)

Skrivene tajne o više od 150.000 prevarenih ljudi

Petar Blečić
BEOGRAD - Blago Arhiva Narodne banke Srbije čini oko 10 kilometara dokumentacije nastale od kraja 19. veka do danas, u kojoj se, osim arhivske građe koja se trajno čuva, nalazi i dokumentacija sa rokovima čuvanja od pet, 10 ili 20 godina. Sve to je raspoređeno na osam lokacija u Beogradu, dok se najznačajniji spisi čuvaju u bančinoj zgradi u Ulici kralja Petra 12, u delimično preuređenom nekadašnjem trezoru. U toj riznici su, između ostalog, pohranjeni dosijei o oduzimanju imovine posle Drugog svetskog rata za čitavu teritoriju bivše Jugoslavije, građa o finansiranju države u egzilu od 1941. do 1945. godine, zbirke hartija od vrednosti, obveznica i akcija, iz perioda između dva svetska rata i ranije, kao i još mnogo drugih dokumenata od izuzetnog kulturno-istorijskog značaja. Inače, više od 90 odsto sadržaja Arhiva ne može se naći na nekom drugom mestu.


Vredan arhivski materijal zaštićen blindiranim vratima
U najaktuelniju arhivsku građu srpske centralne banke svakako spada oko 90.000 dosijea o oduzimanju imovine uglavnom fizičkih, ali i pravnih lica po osnovu eksproprijacije (za period 1948-1958), kao i oko 65.000 dosijea o oduzimanju poljoprivrednog zemljišta (od 1953. do sedamdesetih godina 20. veka). Ukupno, po jednom ili drugom osnovu, ponekad i oba, oštećeno je oko 150.000 ljudi! Otuda zvuči neverovatno da, prema rečima zaposlenih u Arhivu, još niko iz državnih institucija nije tražio ovu dokumentaciju, iako se trenutno priprema Zakon o restituciji, a za dobar deo slučajeva više nigde nema nikakvih tragova osim u NBS.

- Spise o oduzimanju imovine najviše traže Makedonci, nešto manje Hrvati. Mada bi njihovom analizom moglo da se zaključi kolika su otprilike potraživanja građana, niko iz države nam ih nije tražio. Iz države nam se obično obraćaju kada su, recimo, neko javno preduzeće ili opština, kao državni organ, u sporu sa nekim pojedincem - kažu u Arhivu NBS.

Akcije iz 1884. godine
Najstariji dokument koji se ovde čuva je izveštaj Ilije Margetića (kasnije načelnika u Ministarstvu finansija) iz 1873, rezultat njegovog tromesečnog službenog puta po Pruskoj, Belgiji, Holandiji i Švajcarskoj, gde je po nalogu naših vlasti proučavao tamošnje bankarske sisteme, kako bi se odabrao najbolji za Srbiju (tada formalno još u sastavu Turskog carstva). Jedanaest godina kasnije, 1884, osnovana je Privilegovana narodna banka Kraljevine Srbije koja je ustrojena po belgijskom modelu. I mada nema neposrednog dokaza da su prilikom traganja za najboljim ustrojstvom Narodne banke korišćeni podaci iz Margetićevog spisa, to što je ovaj izveštaj pronađen u dokumentaciji Marka Stojanovića, bančinog advokata i kasnijeg viceguvernera, posredni je dokaz da su ga i ostali osnivači čitali.

- Narodna banka je osnovana kao privatno akcionarsko društvo s jakim uticajem države radi kreditiranja domaće trgovine i radinosti. Dakle, ne kao privatno društvo u interesu privatnih lica nego države radi. Najveći akcionari, ujedno i članovi Upravnog odbora, bili su, između ostalih, Đorđe Vajfert, Marko Stojanović, Jovo Krsmanović i Jovan Antula, koji su učestvovali i u osnivanju Banke. To su tada bili mladi ljudi. Vajfert je, recimo, imao 34 godine kada je formirana ova ustanova i već je desetak godina bio u privrednim poslovima. A koliko su prvi rukovodioci ozbiljno angažovali oko Banke, vidi se i po izgradnji ove zgrade. Bez obzira na to što su bili uspešni i imućni, vodili su računa o svakom dinaru: sve se zapisivalo i uzimani su računi od svih izvođača - objašnjava Sonja Jerković, savetnik u Arhivu NBS.

Ovde se nalazi i građa o oduzimanju imovine porodice Karađorđević, materijal o finansijskom delovanju Vlade u egzilu tokom Drugog svetskog rata koji još nije adekvatno arhivstički obrađen, te dokumentacija o radu svih sektora Narodne banke od njihovog nastanka, ali i organizacija koje je ova finansijska institucija „nasledila“, poput nekadašnje Službe društvenog knjigovodstva (SDK).

Sudeći pak po zbirci hartija od vrednosti, Srbija još nije rešila mnoge probleme koji su je mučili i pre stotinu godina. I tada, slično kao danas, spoljni i unutrašnji zajmovi najčešće su odlazili na izgradnju infrastrukture, odnosno železnice, naoružavanje vojske i pokrivanje budžetskog deficita! Najveći strani poverioci Kraljevine Srbije isprva su bile francuske i austrougarske banke, dok se država u međuratnom periodu najčešće zaduživala kod američkih i švajcarskih.

Stroga pravila čuvanja arhivske građe
- U Arhivu imamo i kolekciju akcija banaka, raznih preduzeća, osiguravajućih društava i dnevnih listova iz perioda pre Drugog svetskog rata. Idejna rešenja za njihov izgled radili su tada vodeći slikari, poput Bete Vukanović, koja je osmislila akciju Slovenske banke. Osnivači akcionarskih društava obično su želeli da na tom malom papiru bude prikazano nešto što karakteriše njihov rad, pa su tako na akciji Mesarske banke predstavljene glave nekoliko domaćih životinja i dve satare, a na akciji Srpsko amerikanske banke Saborna crkva i Kip slobode. U Srbiji je, inače, sve do tridesetih godina 20. veka postojalo mnogo malih banaka, koje nisu imale ekspoziture, već su na uskoj teritoriji nekog grada ili varoši, kao svojevrsni monopolisti, naplaćivale zelenašku kamatu na zajmove lokalcima - kaže naša sagovornica.

Od materijala koji nije usko vezan za finansije ističe se zbirku personalnih dokumenata (matrikula) većine radnika NBS, od kojih neki potiču iz 19. veka, i u kojima su navedeni osnovni podaci službenika poput imena, prezimena i adrese, stručne spreme, bračnog statusa, broja dece i mišljenja rukovodioca o radu. Matrikule prvih 12 službenika, Srba iz Austrougarske, nisu sačuvane, ali se znaju njihova imena. Iz dosijea se vidi i da su se prve žene zaposlile u NBS tek pred Drugi svetski rat i to kao telefonistkinje ili brojačice novca.