... i kod nas ima ljudi koji smatraju ekumenizam za jeres

Piše Peđa Radosavljević

Za episkopa raško – prizrenskog Artemija, ekumenizam predstavlja “svejeres”, dok za episkopa bačkog Irineja, ovaj pojam otvara pitanje “jevanđeoske odgovornosti”
Jedinstvo pravoslavne i katoličke crkve biće ostvareno kad hrišćani postanu dostojni imena svog osnivača i Boga

Aktuelna saradnja Srpske pravoslavne crkve sa rimokatoličkom crkvom (i protestantima), ili tzv. pitanje ekumenizma, kao i obično – izazvalo je podele u srpskom društvu, razume se, i u crkvi (jesenji susret pravoslavnih i katolika u Beogradu i uspostavljanje saradnje između akademskih institucija obeju crkava). Glavna okosnica i kamen spoticanja, koji predstavlja problem hrišćanskog nejedinstva, vrlo je složen i zamaskiran teološko – dogmatskim neslaganjima. Njima se, budimo iskreni, prikrivaju suštinski problemi nejedinstva čiji okvir je, pre svega, političke prirode i duhovna nedozrelost. Razume se da i različiti pogledi na pitanje interpretacije hrišćanstva sa sobom nose probleme koji su lakše rešivi od političkih, odnosno od problema nedoraslosti Hristovom imenu. Jedno od najvećih iskušenja ekumenizma je samo nejedinstvo unutar pravoslavnih crkava, kako u Rusiji i Grčkoj, tako i u Srbiji po pitanju: da li pravoslavci u budućnosti diplomatski termin “sestrinske crkve” treba da zamene “punim jedinstvom”? Pokret zilota (čiji slogan glasi “pravoslavlje ili smrt”), podelio je Srpsku pravoslavnu crkvu, tako što su se ziloti zvanično odvojili od SPC i registrovali kao “Zajednica istinskih pravoslavnih hrišćana”. Međutim, u SPC, stavovi oko pristupa ekumenizmu daleko su od usaglašenih.

Episkop raško – prizrenski Artemije (Radosavljević) na skupu “Srpska crkva protiv ekumenizma”, obrazložio je svoj stav: “... ne samo najnovija (ekumenizam), nego je i najopasnija eklesiološka (eklesiologija, učenje o ustrojstvu Crkve) jeres, koju stoga naš poznati teolog Justin Popović naziva svejeres – pošto ona u sebi obuhvata sve jeresi kroz istoriju Crkve”.

Episkop bački Irinej (Bulović) o ekumenizmu ima nešto drugačiji stav od svog kolege: “... i kod nas ima ljudi koji smatraju ekumenizam za jeres. Oni ne istupaju protiv ovih ili onih tendencija u ekumenskom pokretu, već protiv same činjenice dijaloga među nama i inoslavnima. Smatrajući naš dijalog sa inoslavnima za jeres, oni zaboravljaju jevanđeosku odgovornost koja je svojstvena samoj prirodi i biću naše pravoslavne crkve, koja predstavlja onu istu crkvu koju je Gospod osnovao na Sebi kao večnom kamenu”.

Papstvo kao kamen spoticanja

Da se vratimo u davno prohujala vremena. Daleke 1054. godine, Crkva se podelila na Zapadnu (rimokatoličku) i Istočnu (pravoslavnu) ili ortodoksnu. Evo nekih od spornih tačaka vezanih za učenja. Rimokatolici, za razliku od istočnih hrišćana, smatraju da Sveti Duh proishodi i od Oca i od Sina, dok pravoslavni uče da Sveti Duh proishodi samo od Oca. Kako pravoslavni smatraju, “umetak” da Sveti Duh proishodi i od Sina, poznat je pod nazivom “Filiokve”. Potom, pitanje celibata, nestupanje u bračnu zajednicu katoličkih sveštenika, predstavlja takođe problem na putu punog zajedništva, kao i tzv. liturgijsko (ne)jedinstvo koje se ogleda u tome da pravoslavni ne priznaju da katolička crkva na ispravan način obavlja Svetu Tajnu Pričešća. Sa druge strane, zapadni hrišćani ili katolici, priznaju svih sedam Svetih Tajni za valjane koje obavljaju pravoslavni: pričest, brak, sveštenstvo, krštenje sa miropomazanjem (potvrdom), ispovest i jeleosvećenje (bolesničko pomazanje). Glavna smetnja jedinstvu istočnih i zapadnih hrišćana je papstvo, odnosno pitanje primata – ko će biti Petrov naslednik? Od spomenute 1054. godine do danas – pitanje prijemstva nije rešeno. Kad je reč o ekumenizmu, katolička crkva vodi dobro smišljenu i istrajnu politiku čiji okvir smeta pravoslavnima zbog nametanja pape rimskog za poglavara svih hrišćana. S druge strane, kad je reč o prevazilaženju podela između protestanata i katolika, papstvo takođe predstavlja prepreku. Sve nas ovo nagoni da postavimo pitanje: koliko smo svi zajedno pravi hrišćani? Očigledno je da je suštinski problem hrišćanskog nejedinstva – duhovna nedoraslost i nezrelost, koje se manifestuju u formi fanatizma i nepoznavanja drugog, kao i u želji za svetovnom vlašću i bogatstvom. U protivnom, hrišćanstvo bi bilo jedinstveno. Ono što takođe predstavlja krupnu smetnju istočnim hrišćanima je državnost Vatikana, koju pravoslavni smatraju za jeres i koja je crkvu na Zapadu udaljila od prvobitnih hrišćanskih ideala. I s jedne i s druge strane traži se solomonsko rešenje koje, kako istorija odmiče, nije bilo nikada bliže, iako je još uvek – daleko. U ovu činjenicu uverava nas nedavna poseta (prva od 1054. godine) mitropolita Atine i poglavara Grčke pravoslavne crkve Vatikanu i papi Benediktu Šesnaestom. Tom prilikom, mitropolit Hristodulos ostavio je zavetnu sveću na grob pape Jovana Pavla Drugog, zadržavši se u kraćoj molitvi. Papa Benedikt Šesnaesti, poglavaru Grčke pravoslavne crkve poklonio je tada prsten “dragocenog zatvorskog lanca svetog apostola Pavla”. Ovaj dar je po volji Jovana Pavla Drugog bio pripremljen za “rimsku posetu” primusa Grčke pravoslavne crkve, koja nije bila ostvarena. Poseta grčkog mitropolita Vatikanu jasan je pokazatelj u kom pravcu se kreće moderno hrišćanstvo. Ekumenske tendencije od strane određenih crkvenih elita iz redova pravoslavlja, bile bi još otvorenije da su pogledi na ekumenizam usaglašeni barem na nivou nacionalnih crkava, ako već nisu u rangu ukupnog pravoslavlja. Ne treba zaboraviti na činjenicu da je Ruska pravoslavna crkva još uvek u raskolničkom odnosu sa Zagraničnom crkvom, baš kao što je do pre izvesnog vremena Srpska pravoslavna crkva bila podeljena između sebe, tzv. raskolničko krilo bilo je poznato pod imenom Slobodna srpska pravoslavna crkva, sa sedištem u SAD. I, tek što je taj jaz prevaziđen, eto novog, doduše ne tako jakog raskola koji predvode spomenuti ziloti, odnosno ”Zajednica istinskih pravoslavnih hrišćana”. Stoga, Sinod SPC je podeljen, kad je reč o ekumenizmu, i ono krilo koje je za ekumenizam – to ne sme sasvim jasno i snažno da zastupa. Ostaje da se vidi kako će se u odnosu na ekumenizam i uniju sa Rimom ponašati tzv. Crnogorska pravoslavna crkva koja se nedavno odvojila (ne kanonski) od SPC.

Večiti pohod na Istok

I Srpska pravoslavna, i rimokatolička crkva smatraju da vuku korene iz apostolskih dana. Glavne karakteristike crkve su da je ona jedna, sveta, univerzalna i apostolska. Katolici priznaju da sa pravoslavnima imaju istu veru, sa izuzecima koji se, prema njihovom mišljenju, ne tiču suštine, već samo forme. To se najbolje vidi u Svetoj Tajni Pričešća; kod pravoslavnih, svi se pričešćuju pod oba vida (i hlebom i vinom) iz iste kašičice, dok se u katoličkoj crkvi pričest prima pod jednim vidom (samo hleb), u nekim slučajevima i pod oba, tako što sveštenik u ruku spusti hostiju (ili je vernik pažljivo usnama uzme iz sveštenikove ruke). Takođe, i ostalih šest sakramenata, ili Svetih Tajni koje smo nabrojali, istovetne su u obe crkve. I crkva na Zapadu (katolička) i crkva na Istoku (pravoslavna) imaju istu baštinu, jer su prvih hiljadu godina bile jedinstvene. Odluka Nikejskog sabora koji je održan 325. godine nove ere, na kojem je potvrđeno da je Isus bogočovek, i na kome je arijanizam odbačen kao jeres, delo je jedinstvene crkve, koja je odbranila jednu od najvažnijih hrišćanskih dogmi. Kad je reč o tome da li se u crkvi određene duhovne stvari, radi pojašnjenja, smeju prikazivati u obliku ikona i kipova, crkva je opet, kao jedinstvena, osudila ikonoborstvo. Nesumnjivo je da crkve na Istoku i Zapadu imaju istu duhovnu baštinu. Sa druge strane, katolička crkva je počela da uvodi određene novine koje, prema njima, razvijaju veru, a koje pravoslavni smatraju pukim novotarijama. Jedna od novina je izbacivanje latinskog jezika iz bogosluženja i uvođenje narodnog jezika. Ova, i ostale novine, proističu iz vrlo praktičnog latinskog mentaliteta, koji je osavremenjivao način liturgije u odnosu na aktuelno vreme. Kod pravoslavnih Rusa i ostalih slovenskih naroda, liturgija se služi na poetičnijem, ali ipak na nedovoljno razumljivom jeziku. Najveći broj razlika proističe iz mentaliteta: Latini su praktični, Sloveni sa ostalim istočnjacima su kontemplativni. Stoga katolička crkva ima razvijenu haritativnu i socijalnu delatnost: bolnice, vrtiće, gimnazije, sveučilišta, pa čak i – državu. A upravo državnost Vatikana za pravoslavne predstavlja prelazak granice koja obeležava svet duhovnog i svet materijalnog, iako sa stanovišta praktičnosti, državnost katoličkoj crkvi mnogo koristi na ovozemaljskoj ravni. Sa druge strane, pravoslavni su isuviše u tradiciji (i nacionalnim okvirima, što umanjuje univerzalnost), premda, u poslednje vreme i pravoslavni izlaze u svet, pogotovo posle pada komunizma u istočnoevropskim zemljama, rušenog ponajviše iz Vatikana. Kad je papa Benedikt Šesnaesti nedavno posetio carigradskog patrijarha, muslimani, sa kojima katolička crkva ne vodi ekumenske, već međureligijske dijaloge, zamerili su Vatikanu da vodi neoliberalnu ekonomsku politiku koja čini bogate još bogatijima, a siromašne još siromašnijima. Premda se ne može zanemariti humanitarni rad katoličke crkve u globalu, prema nekim muslimanskim krugovima, ona i ne sledi Hristov primer. To je možda najilustrativnije opisao F. M. Dostojevski u “Braći Karamazovima” u poglavlju “Veliki inkvizitor”. Istorija sveta i crkve pokazuju nam da se crkva i na Zapadu i u Vizantiji krvavo obračunavala sa neistomišnjenicima, a u jednom trenutku, za vreme krstaških ratova, i između sebe. Tada je pravoslavna crkva više postradala, jer je pravoslavni Istok bio napadnut od katoličkog Rima. I katolička i pravoslavna crkva odaju počast caru Konstantinu, koji je nemilosrdno progonio nehrišćane i ozakonio hrišćansku veru Milanskim ediktom 321. godine nove ere. Ovim činjenicama istorija nam govori da je problem hrišćanskog nejedinstva pre svega duhovne, a ne dogmatske prirode. Da su hrišćani dorasli Hristu, šta bi predstavljalo prepreku jedinstvu? Ništa! Poražavajuća je činjenica da je hrišćanstvo za samo tri stotine godina od grupice progonjenih Hristovih sledbenika postalo progonitelj nehrišćana i svih vrednosti predhrišćanaskog sveta. S obzirom na to da ništa ne pada sa neba, hrišćanstvo se na Zapadu tumači kroz prizmu Aristotelove filozofije, a na Istoku dobija platoničarski okvir. Sve nas ovo vraća na temu mentaliteta: logičnim i racionalnim Latinima lakše je bilo da tumače hrišćanske dogme pomoću Aristotela (“omiljenog filosofa u Vatikanu”), dok je meditativnim istočnjacima bilo prihvatljivije da hrišćanstvo zaodenu u Platonov svet ideja.

Ali, vratimo se srpskoj i rimokatoličkoj crkvi na ovim prostorima.
Beogradski nadbiskup Stanislav Hočevar, u sinhronizaciji sa Svetom stolicom i papskom nuncijaturom (Ambasadom) u Beogradu, vodi vrlo osmišljenu i energičnu politiku koja te\i prevazilaženju raskola. U to nas uverava i nedavno otvorena kapela u Beogradskoj nadbiskupiji koja je posvećena susretu Istoka i Zapada. Sa kakvom pažnjom Vatikan postavlja beogradskog nadbiskupa, svedoči nam i činjenica da se za ovu dužnost uvek bira Slovenac (ne Hrvat, Mađar ili Srbin katolik), sa ciljem ublažavanja iritirajućeg faktora zbog nedavnih sukoba, kao i onih iz Drugog svetskog rata. Sasvim je razumljivo da je potrebna, čak i neophodna, saradnja dveju crkava, međutim, dominantno udvarački stav katoličke crkve na pravoslavne negativno deluje, čak i na protestante, iz razloga što katolička crkva nije član tzv. Svetskog saveta crkava (glavne ekumenske organizacije), već samo posmatrač. Po svoj prilici, katolička crkva vodi svoju ekumensku politiku, nezavisnu od ekumenskih organizacija koje su sastavljene od različitih crkava, računajući na svoju rasprostranjenost i snagu – predviđajući za primusa svih hrišćana papu Rimskog što, za sada, predstavlja nepremostiv jaz za bilo koju pravoslavnu crkvu unutar svojih nacionalnih okvira. Politika Evropske unije donekle se poklapa sa idejama katoličanstva, mada Vatikan ne može da oprosti Briselu što u Ustav Evropske unije nije uneseno da Evropa počiva na hrišćanskim vrednostima. Sve nas ovo uverava da se Zapad nije odrekao pohoda na Istok: evropske kompanije stvaraju nova tržišta za svoju robu i katolička crkva, sa svojom državom - Vatikanom i jasnom socijalnom politikom, ima svoje interese na Istoku koji su potvrđeni u Ukrajini, čija je crkva u uniji sa Rimom (grkokatolici).

Visoka crkvena politika nema direktne veze sa životom vernika ni katoličke ni pravoslavne crkve. Pojedinačno, i u jednoj i u drugoj crkvi moguće je ostvariti hrišćanske ideale. Ovo ne znači da ne treba da razmišljamo o Hristovim rečima:
“Ko hoće da bude prvi, neka svima bude sluga” i “Po rodovima poznaćete ih”. Hrišćani još nisu dorasli Hristu: greši se u razlikovanju forme i suštine i još uvek se carstvo Božje ne traži dovoljno u sebi, već u svetu, kojeg se Hrist odrekao u toku četrdesetodnevnog kušanja u pustinji, pobedivši nečastivog.

Ekumenizam će biti ostvaren kad hrišćani postanu dostojni imena svog osnivača i Boga! Crkve Istoka i Zapada, kako je to smatrao Vjačeslav Ivanov, treba da “dišu sa oba plućna krila”, a da bi do toga došlo, neophodno je da organi za (duhovno) disanje budu zdravi!