Povelje kralja Uroša i despota Stefana u rukama sveštenika Radonjic Luke u Kotoru

Arhiva Manastira Savina je jedan od retkih sačuvanih manastira u kojoj ima relativno velika količina dokumenata, iz velikog vremenskog raspona. U osnivanju i karakteru Manastira Savina, ključnu ulogu su odigrale dve činjenice: kada su se monasi selili iz Tvrdoša u Savinu u XVII veku, oni su sa sobom doneli značajan deo depozita Tvrdoša i manastira Mileševo, a drugi je razvoj manastira tokom XVIII veka, što je stvorilo bogate arhive.

Povelja despota Stefana Lazarevića, čime je poklonio pet sela u regionu Požega današnji manastir Mileševa (posle 1413), u arhivu Savini ima sačuvana originalna sa pečatom od voska i transkript originala od 1938 Mstislav Šahmatov.

Povelje kralja Uroša i despota Stefana predstavljaju samo mošti srednjovekovne arhive manastira Mileševe. Nakon što su stigle do Savine, (najkasnije 1694), su uzeti iz manastira nekoliko puta za duži period. Do kraja 1856.godine Ivan Kukuljevic ce ih naći u rukama sveštenika Radonjić Luke u Kotoru. Nije poznato kada i iz kojih razloga su stigle. Luka Radonjić ih je licno vratio u Manastir Savina 1890. Povelje su uzete iz manastira ponovo da budu konzervirane 1985 od strane Zavoda za zaštitu spomenika kulture na Cetinju. Posle sedamnaest godina kada su ih doneli nazad u Savinu – nisu bile konzervirane..

Nekoliko beležaka iz novije istorije srednjovekovnih povelja manastira Savine
(Djordje Bubalo, Filozovski fakultet Beograd, ISTORIJSKI ČASOPIS, knj. XLIX (2002) ,str. 114-117)

Povelje kralja Uroša i despota Stefana, uz onu ruskog cara Mihaila Fjodoroviča, danas jedini ostaci nekadašnje mileševske arhive, dospele su u manastir Savinu najkasnij 1694. godine na rukama tvrdoških monaha. Nije poznato da li je tom prilikom u manastir dospelo još srednjovekovnih isprava, tj, da li su takve nestale u požaru 1807. godine. (Neposredno pred požar manastirske dragocenosti su iz straha od uništavanja bile prebačene na jedan ruski ratni brod u zalivu, ali su po zapovesti Francuza vraćene).
Na osnovu retkih i nepovezanih podataka u izvorima mogu se ocrtati osnovni obrisi prvog poznatog odsustva dveju srednjovekovnih mileševskih povelja tokom druge polovine XIX vijeka. Prvo nedvosmisleno obaveštenje da su isprave iznesene iz manastira pruža Ivan Kukuljević. U svom izvještaju o putovanju kroz Dalmaciju 1856. godine, on navodi da je u Kotoru, novembra meseca, prepisao kod popa Luke Radonjića “dvie stare srbske listine, mislim da su vlastitost manastira Savine”, a zatim precizira da su u pitanju povelje kralja Uroša i despota Stefana. Ivan Kukuljević je, po svoj prilici, ove prepise ustupio Miklošiču, a ovaj ih je iskoristio prilikom pripremanja izdanja u MS. Nažalost, nisam uspeo naći nikakva obavještenja o tome kada su i zbog čega nastarije savinske isprave došle u posed popa Luke Radonića. O njegovoj ličnosti uspeo sam prikupiti iz literature relativno malo podataka, svakako nedovoljno da bih barem tim putem delimično objasnio odnošenje isprava iz manastira – naprotiv!
Luka Radonić, sin Sava Perova Radonića, pripadao je onoj grani njeguških Radonića koju je Njegoš protjerao iz Crne Gore 1832. godine učinivši kraj ustanovi guvernadurstva. Kukuljeviću je ostao u veoma prijatnoj uspomeni. On ga bez oklevanja ističe ispred svih svojih kotorskih poznanika. Radonić mu je bio revni pratilac za sve vreme boravka u Boki, sve do ukrcavanja na brod za Krf, gdje se Kukuljević oprostio “srdačno sa svojim prijaznim pratiocem Lukom, oduševljenim za svoju domovinu Crnu Goru i sve slovjenstvo”( Ivan Kukuljević, Putne uspomene, 95-97).
Luka Radonjić je stekao zvanje svešteničkog kandidata završivši teološki kurs u Bogosloviji u Zadru 1854. godine – Kukuljević ga zove popom, a Vuk Popović klirikom, ali se prema Popovićevim rečima nije “htio dosle primiti ni učiteljstva, ni popovstva, ni kaluđerstva”(Vuk, Prepiska XI, 527-528 / Vuk Popović – Vuku Karadžiću, 28. februara/12. Marta 1857/ U ovo vrijeme paroh kotorski bio je protojerej Konstantin Jovanović (J. Bućin, Katedr. Crkva sve. Nikole u Kotoru, u: Petković, Spomenica, 56). U pismu citiranom u prethodnoj napomeni Popović veli Vuku: “Vi poznaćete onog klirika Radonića to je dolazio i kod Vas u Beču”.)
O Luki Radoniću se malo zna i stoga što je istoriografija usmeravala pažnju samo na jedan, vremenski veoma kratak, odsečak njegovog života – učešće u pobuni protiv knjaza Danila početkom 1857. godine, inspirisanoj od strane ruskog konzula u Dubrovniku, Stremouhova, sa Djordjijem Petrovićem i Miloradom Medakovićem kao glavnim zavjerenicima.
Savinske srednjovekovne povelje su,u svakom slučaju, dosta dugo bile van manastira. Vraćene su kako izgleda, tek 1890. godine. U pismu koje je 29. decembra 1890. godine iz Kotora uputio Tomu K. Popoviću, Gerasim Petranović, episkop bokokotorski, veli: “Štovani gospodine! Primio sam (pored fotografije m Savine) dva starinska pisma. Hvala Bogu, te su povraćena u vlastitost Manastiru, kod kojega čuvaće se. Sjećam se da su objavljena bila u Monumenta Servica od Miklošića. Da bi mi u boki mogli barem u Šematizmu pobliže javiti o tijem starina, ne propustite zamoliti VAŠEGA BRATA LUKU, da nam svakojako nabavi ...ošnje onaj historički list (odnosno broj istoga) gdje, kaže da su objelodanjena bila (misli na faksimile despotove povelje objavljene Jagićem u Glasniku Zemaljskog muzeja za 1890. ili na litografiju iste isprave u kalendaru Bošnjak za 1891. gdo.)/Arhiv SANU, Istorijska zbirka br. 7941/XIII-22/pismo iz ostavštine TOMA K. POPOVIĆA).
Ne samo da su povelje bile van manastira više od tri decenije, već je, po svoj prilici, brigu o njima sve vrijeme vodio upravo pop Luka Radonić. U arhivu manastira Savine sačuvana je jedna nedatirana beleška episkopa Gerasima Petranovića sa osnovnim podacima o despotovoj povelji. Tamo stoji: Hrisovulja Despota Stefana Lazarevića (Lazareva sina) s kojom poklanja neka sela manastriu Mileševu. Prepisana u Magazinu 1844, od kuda je Miklošić uvrstio u Monumenta Serbica, a 1890. godine u Glasniku Muzeja u Sarajevu...(nečitko) i u Bošnjaku Kalendaru bosanskom. Povratio m. Savini Luka Radonić.( Arhiv manastira Savine (AMS), bez signature.)


U rukopisu Kratki opis Zete i Crne Gore /Katarine Radonjic/, iz 1774. godine(izdanje koje je pripredio C. Radovanović, Posebna izdanja SANU, knj. CDXXXV, Odeljenje društvenih nauka knj. 68, Beograd 1970, 163-168 (fototipija); i Kratki opis o Zeti i Crnoj Gori, preveo i priredi B. Šekularac, Podgorica 1998, 156-161 (izdanje i prevod na savremeni srpski) nalazi se dubrovački prepis povelje cara Uroša o stonskom dohotku (2. juni 1358) , odnosno dubrovački primerak Marine povelje, koji je inače danas nestao. Koncem XV veka monasi Hilandara i Sv. Pavla zgotovili su dve lažne povelje, jednu pripisavši caru Urošu, a drugu sultaniji Mari. Nevešti falsifikati, imali su ulogu osnovnih dokaznih sredstava u zasnivanju novog pravnog odnosa i kao takve svaka ugovorna morala je imati po primerak – Uroševa i Marina povelja i danas se čuvaju u Hilandaru, (dok je dubrovački primerak Marine povelje, koji je danas nestao, sačuvan je u prepisu, u rukopisu Kratkog opisa Zete i Crne Gore iz 1774. godine) autorke Katarine Radonjic.
(Katarina Radonjic je bila sestra guvernadura Stanislava Radonjica).